ΚΡΟΚΟΣ, το πολύτιμο αγριολούλουδο του Ολύμπου

Πόσοι από εμάς τους σχετικά άσχετους με την βοτανολογία δεν εκπλαγήκαμε όταν ρωτώντας κάποιον φυσιολάτρη ενώ περπατούσαμε στις πλαγιές του Ολύμπου «τι αγριολούλουδο είναι αυτό» μας απάντησε ότι είναι Κρόκος. Και η έκπληξη μεγαλώνει ακόμη περισσότερο όταν στην επόμενη κλασσική ερώτηση «ποια είναι η σχέση του κρόκου του Ολύμπου με τον Κρόκο της Κοζάνης» όταν μας απαντούν ότι στην ουσία είναι το ίδιο πράγμα. Άρα ο Όλυμπος έχει στα σπλάχνα του κάτι πολύτιμο, τον Κρόκο για τον οποίο άλλοι πληρώνουν χιλιάδες ευρώ, και να ήταν μόνο αυτό το πολύτιμο που έχει……………. Ας δούμε τι συγκεντρώσαμε για τον Κρόκο κυρίως από το διαδίκτυο και άλλη φορά να είμαστε προσεκτικοί που πατάμε όταν πεζοπορούμε στον ορεινό γίγαντα της Ελλάδας, τον Όλυμπο.

ΚΡΟΚΟΣ

Οι κρόκοι είναι από τα ωραιότερα αγριολούλουδα της ελληνικής φύσης. Ανθίζουν σχεδόν ολόκληρο τον χρόνο, αρχίζοντας το φθινόπωρο από τα νότια και τα χαμηλά για να συνεχίσουν χειμώνα, άνοιξη και καλοκαίρι στα ψηλά βουνά και την ορεινή ζώνη. Από πού πήρε το όνομά του, πού φύεται και πότε ανθίζει ο ήμερος και ο άγριος κρόκος; Ας τα δούμε όλα παρακάτω. 

Οι κρόκοι που δίνουν το «σαφράν» ή «ζαφορά» είναι οι φθινοπωρινοί, που έχουν πολύ μεγάλο ύπερο χωρισμένο σε επιμήκη στίγματα. Από τα στίγματα αυτά παράγεται το σαφράν, το οποίο ανάλογα με την χρήση του είναι πανάκριβο άρτυμα, φάρμακο ή χρωστική ύλη που δίνει ένα πολύ λαμπερό κίτρινο χρώμα. Από την περσική λέξη azafran ή την αραβική zafaran προέρχονται οι ευρωπαϊκές λέξεις για τα στίγματα του κρόκου, όπως ζαφορά στη νεοελληνική γλώσσα, σαφράν (saffran) στην γαλλική, zaferano στην ιταλική, κοκ. Η χρήση του κρόκου στην Ελλάδα και τον πολιτισμό του Αιγαίου είναι πανάρχαια. Ως άρτυμα και χρωστική ύλη αναγράφεται στις πινακίδες με την Γραμμική Β’ γραφή της ελληνικής γλώσσας. Ως διακοσμητικό μοτίβο υπάρχει σε πλήθος τοιχογραφιών και ευρημάτων από τον «μινωικό» και «κυκλαδικό» πολιτισμό. Διάσημη είναι η τοιχογραφία με της κροκοσυλλέκτριες (16ος αιώνας π.Χ.) από το Ακρωτήρι της Θήρας. Στη Θήρα και σε ορισμένα άλλα νησιά, ο άγριος κρόκος ή ζαφορά, συλλέγεται ως και τις μέρες μας. Αλλού, όπως στην Κρήτη, η χρήση των κρόκων έχει ξεχαστεί. Ο ήμερος κρόκος (Crocus sativus) της Κοζάνης είναι στείρο φυτό και αναπαράγεται μόνο βλαστητικά. Στις αρχές του 17ου αιώνα έφεραν βολβούς του στην περιοχή Κοζανίτες έμποροι και από τότε άρχισε η καλλιέργειά του. Ο άγριος κρόκος είναι πρόγονος του καλλιεργήσιμου και ονομάζεται κρόκος του Καρτράιτ (cartwrightianus). Ο άγγλος πρόξενος στην Κωνσταντινούπολη Καρτράιτ έστειλε ένα τέτοιο κρόκο από την Τήνο στον βοτανολόγο Χέρμπερτ. Αυτός δημοσίευσε την επιστημονική του περιγραφή και για να τιμήσει τον πρόξενο έδωσε στο φυτό τ’ όνομά του. Ο καρτραϊκός κρόκος είναι ίδιος με τον ήμερο αλλά πιο μικρός. Είναι ενδημικό φυτό Αττικής, Κυκλάδων και Δυτικής Κρήτης. Ανθίζει Οκτώβριο-Δεκέμβριο σε βραχώδεις λοφοπλαγιές, χαμηλούς θαμνότοπους και αραιά πευκοδάση. Φύεται από τις παραθαλάσσιες περιοχές μέχρι τα 1.000 μέτρα. Ο κρόκος των κρητικών ορέων (oreocreticus) μοιάζει πολύ με τον καρτραϊκό. Φυτρώνει σε μεγάλα υψόμετρα στα βουνά της Κρήτης (Ψηλορείτης, Δίκτη, Θρυπτή) το φθινόπωρο. 

Ο κρόκος του Τουρνεφόρ (turnefortii) είναι αυτός που κατ’ εξοχήν ονομάζεται ζαφορά στις Κυκλάδες. Ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του γάλλου βοτανολόγου Πιτόν ντεΤουρνεφόρ που περιέγραψε πολλά φυτά του Αιγαίου γύρω στο 1700. Ο τουρνεφόρτιος κρόκος ανθίζει από Σεπτέμβριο μέχρι Νοέμβριο σε Δωδεκάνησα, Κρήτη, Κυκλάδες και Ύδρα σε πετρώδεις τοποθεσίες, ρωγμές βράχων και φρυγανότοπους, από το επίπεδο της θάλασσας μέχρι τα 650 μέτρα. Τα κόκκινα στίγματα του είναι πολύ μεγάλα και διακλαδίζονται σε δεκάδες νημάτια. Μεγάλα στίγματα έχει και ο κρόκος ο εσχαρωτός (Crocus cancellatus υποείδος mazziaricus) που ανθίζει από τον Σεπτέμβριο στην κυρίως χώρα, Εύβοια, Νάξο, Ηρακλειά, Πελοπόννησο, Ιόνια νησιά από το επίπεδο της θάλασσας μέχρι τα 1.500 μέτρα σε βραχώδεις πλαγιές και θαμνότοπους. Αυτοί οι τρεις φθινοπωρινοί κρόκοι (κατρταϊκός, τουρνεφόρτιος και εσχαρωτός) έχουν μεγάλα στίγματα, όπως ο ήμερος κρόκος της Κοζάνης και μπορούν να αποδώσουν σαφράν. Με την εμπειρία και το παράδειγμα των κροκοπαραγωγών της Κοζάνης, πολλά νησιά του Αιγαίου θα μπορούσαν να εκμεταλλευτούν τα φτωχά εδάφη τους με την καλλιέργεια κρόκων από τα είδη που είναι αυτοφυή και ενδημικά στα νησιά και να έχουν παραγωγή σαφράν αντί να έχουν παραδώσει τα νησιά στα κατσίκια. Οι κρόκοι είναι φυτά ευρωασιατικά. Εξαπλώνονται από την Πορτογαλία μέχρι την δυτική Κίνα και περιλαμβάνουν 80 είδη. Η πλειονότητά τους συγκεντρώνεται στην βορειοανατολική Μεσόγειο και κυρίως στην Τουρκία και την Ελλάδα. Στη χώρα μας ευδοκιμούν 21 είδη αυτοφυών κρόκων. Aπό  αυτά τα 9 είναι ενδημικά. Εκτός από τα τρία αιγαιοπελαγίτικα είδη που δίνουν την ζαφορά, υπάρχουν και κρόκοι που έχουν μεγάλη αισθητική αξία και καλλιεργούνται σαν καλλωπιστικοί. Δύο από τους ωραιότερους ελληνικούς κρόκους είναι ενδημικοί της νοτιοανατολικής Πελοποννήσου και κυρίως της Μάνης. Μέσα από το σκληρό φθινοπωρινό και χειμωνιάτικο τοπίο της Μάνης ξεπετάγονται ο πανέμορφος κρόκος ο χιονώδης και ο εκπληκτικός κρόκος του Γουλιμή. Οι βολβοί τους αποτελούν αντικείμενο λεηλασίας από τους ξένους και μοσχοπωλούνται ως σπάνια καλλωπιστικά φυτά στην Ευρώπη και κυρίως στην Αγγλία. Ο κρόκος γνωστός και με τις ονομασίες ζαφορά και σαφράνι είναι φυτό από το οποίο παράγεται ένα από τα πιο ακριβά μπαχαρικά που υπάρχουν στον κόσμο. Το σαφράν προέρχεται από τον ύπερο του άνθους του φυτού κρόκος, η επιστημονική ονομασία του οποίου είναι Κρόκος ο ήμερος (Crocus sativus) το οποίο ανήκει στην οικογένεια των Ιριδοειδών (Iridaceae). Το φυτό του κρόκου αποτελεί φυσική μετάλλαξη που συνέβη πριν από πολλά χρόνια σε περιοχές της Περσίας και της λεκάνης της Μεσογείου. 

Ανήκει στην κατηγορία των τριπλοειδών φυτών, πράγμα που σημαίνει ότι είναι στείρο και δεν μπορεί να αναπαραχθεί εγγενώς. Δεν παράγει σπόρους. Ο μόνος τρόπος για την αναπαραγωγή του είναι μέσω της διάσπασης και σποράς των βολβών του. Η διαδικασία αναπαραγωγής του είναι περίπου ίδια με αυτής του σκόρδου. Ο ένας βολβός παράγει νέους βολβούς και αυτοί μπορούν να δώσουν νέα φυτά όταν φυτευθούν. Η ιστορία του κρόκου ξεκινάει από την Ανατολή. Αναφορές χρήσης του φυτού αυτού βρίσκονται στην Μικρά Ασία καθώς και στην Αρχαία Αίγυπτο όπου χρησιμοποιούνταν ως αρωματικό από την βασίλισσα Κλεοπάτρα και από άλλους Φαραώ ως αρωματική και σαγηνευτική ουσία. Διαδεδομένη ήταν η χρήση του και σε ναούς και ιερά μέρη ως αρωματική ουσία. Η χρήση τού κρόκου απαντάται στην Μινωική αλλά και στην Κλασική Ελλάδα όπου χρησιμοποιείτο ως αρωματικό καθώς και ως χρωστική ουσία. Τοιχογραφίες που παρουσιάζουν λουλούδια κρόκου μπορεί κανείς να βρει στις ανασκαφές των Μινωικών Ανακτόρων. Επίσης χαρακτηριστική είναι η τοιχογραφία με τις κροκοσυλλέκτριες που εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Στους αρχαίους Έλληνες ήταν γνωστές και οι φαρμακευτικές ιδιότητες του κρόκου καθώς το χρησιμοποιούσαν για να καταπολεμήσουν την αϋπνία και τα δυσάρεστα αποτελέσματα της μέθης από το κρασί. Επίσης χρησιμοποιείτο ως άρωμα στα λουτρά αλλά και ως αφροδισιακό. 

Οι Άραβες χρησιμοποιούσαν τον κρόκο ως αναισθητικό και είναι αυτοί που το εισήγαγαν στην Ισπανία τον δέκατο αιώνα. Αποτέλεσε βασικό συστατικό πάνω στο οποίο χτίστηκε η Ενετική αυτοκρατορία καθώς ήταν ένα από τα εμπορικά κέντρα. Σήμερα χρησιμοποιείται σε όλο το κόσμο στην ζαχαροπλαστική, στην αρτοποιία καθώς και ως μέρος διαφόρων διασήμων πιάτων όπως για παράδειγμα η ισπανική παέγια. Η καλλιέργεια του κρόκου απαιτεί ακραίες κλιματικές συνθήκες. Χρειάζεται ξηρό και θερμό καιρό το καλοκαίρι και κρύο τον χειμώνα. Η γη στην οποία θα καλλιεργηθεί θα πρέπει να είναι ξηρή, ασβεστώδης, επίπεδη και χωρίς δένδρα. Το έδαφος πρέπει να είναι καλά στραγγιζόμενο ώστε να απομακρύνεται το νερό και να αποφεύγονται έτσι πιθανές προσβολές μυκήτων στους βολβούς που θα έχουν ως αποτέλεσμα το σάπισμα τους. Η σπορά γίνεται τους μήνες Ιούνιο και Ιούλιο. Η σπορά γίνεται με την τοποθέτηση των βολβών σε αυλάκια βάθους 20 εκατοστών και σε απόσταση 10 εκατοστών μεταξύ τους. 

Η συγκομιδή γίνεται στα τέλη Οκτωβρίου με αρχές Νοεμβρίου. Το λουλούδι τού φυτού ανοίγει την αυγή και πρέπει να μείνει κατά το δυνατόν λιγότερο πάνω στο φυτό διότι μαραίνεται γρήγορα και τα στίγματα χάνουν το χρώμα και το άρωμα τους. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η συγκομιδή ξεκινά όταν ξημερώσει έως την 10η πρωινή. Μόλις τα λουλούδια μαζευτούν γίνεται διαχωρισμός τού στίγματος από το υπόλοιπο λουλούδι. Υπολογίζεται ότι χρειάζονται 85000 λουλούδια για να συγκομισθεί ένα κιλό από φρέσκα στίγματα κρόκου. Μετά το τέλος της συγκομιδής τα στίγματα πρέπει να αποξηρανθούν για να μπορούν να διατηρηθούν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Κατά αυτή την διαδικασία ο φρέσκος κρόκος χάνει περίπου τα 4/5 του αρχικού του βάρους και αποκτά το χαρακτηριστικό του κόκκινο χρώμα. Από ένα κιλό φρέσκα στίγματα κρόκου το τελικό προϊόν είναι 200 γραμμάρια αποξηραμένων στιγμάτων. 

Τα αποξηραμένα στίγματα για να διατηρήσουν τα χαρακτηριστικά τους πρέπει να αποθηκευτούν και να προστατευθούν από την υγρασία, το ηλιακό φως και τη θερμότητα. Ο κρόκος καλλιεργείται στην Ισπανία, στη Σικελία, στο Ιράν και στο Κασμίρ, ενώ στην Ελλάδα κυρίως στην περιοχή Κρόκος της Κοζάνης και είναι εκλεκτής ποιότητας. Αυτοφυής συναντάται σε χέρσους και ακαλλιέργητους αγρούς στις Κυκλάδες και κυρίως τη Σύρο, την Τήνο, την Μύκονο, την Αστυπάλαια και τη Δήλο. Το χωριό Κρόκος στον Νομό Κοζάνης βρίσκεται η μοναδική κροκοκαλλιεργούμενη περιοχή της Ελλάδας, στην οποία γίνεται συστηματική καλλιέργεια του φυτού που ξεκίνησε από τον 17ο αιώνα. Ο κρόκος Κοζάνης ως καρύκευμα, είναι φημισμένος σε παγκόσμια κλίμακα λόγω της έντονης γεύσης και ποιότητας χρώματος, και αποτελεί προστατευόμενη ονομασία προέλευσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Από το 2017 άρχισε να καλλιεργείται κρόκος και στο Νέο Σκοπό Σερρών. Ο διεθνής οργανισμός έχει θεσπίσει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και κανόνες με βάση τα οποία ο κρόκος κατατάσσεται σε διαφορετικές κατηγορίες ποιότητας. Περιέχει πτητικά έλαια, γλυκοζίτες και βιταμίνες Β1, Β2, Β12, πικροκροκίνη και κροκίνη. Επίσης, περιέχει λυκοπίνη, ζεαξανθίνη, α-β καροτένιο καθώς και βιταμίνη C, σίδηρο, κάλιο και μαγνήσιο.

ΚΡΟΚΟΣ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Ο Κρόκος σύμφωνα με τη μυθολογία ήταν φίλος του θεού Ερμή. Παίζοντας με το θεό δισκοβολία, ο νέος τραυματίστηκε θανάσιμα. Από το αίμα του φύτρωσε ένα μικροσκοπικό λουλούδι με λαμπερούς στήμονες. Σύμφωνα με τη μυθολογία, επίσης, όταν οι θεοί Δίας και Ήρα έκαναν έρωτα, η γη γέμιζε με ανθισμένους κρόκους. Παρ’ όλο που ο κρόκος έχει εκτιμηθεί ως πολύχρωμος προάγγελος της άνοιξης, οι μυθικές ιδιότητές του προέρχονται από τα φύλλα ή τις κλωστές του κρόκου. 

Προϊστορικά σπήλαια στο Ιράκ είναι διακοσμημένα με έργα ζωγραφικής ηλικίας 50.000 ετών που φτιάχτηκαν με χρωστικές από κρόκο. Στην αρχαία Κρήτη, το φυτό κρόκος καλλιεργείτο από τους Μινωίτες σε ειδικά «ζαφοροκήπια» για τα χρυσόχρωμα στίγματα του υπέρου του, τα οποία και χρησιμοποιούσαν στη βαφική τέχνη αλλά και στη μαγειρική. Πατρίδα, όμως, του κρόκου θεωρείται η αρχαία Μεσοποταμία. Αναφορές χρήσης του φυτού αυτού βρίσκονται στην Μικρά Ασία καθώς και στην Αρχαία Αίγυπτο όπου χρησιμοποιούνταν από την βασίλισσα Κλεοπάτρα και από άλλους Φαραώ ως αρωματική και σαγηνευτική ουσία. Οι Άραβες χρησιμοποιούσαν τον κρόκο ως αναισθητικό και είναι αυτοί που το εισήγαγαν στην Ισπανία τον δέκατο αιώνα. 

Ο Στράβωνας και ο Διοσκουρίδης αναφέρουν τις φαρμακευτικές, καρυκευτικές και βαφικές ιδιότητές του, ενώ ο Θεόφραστος κάνει λόγο για το «κρόκινο μύρον», το οποίο λαμβάνεται από το φυτό. Ο Διοσκουρίδης επίσης, τον συνιστούσε για παθήσεις τη μήτρας, ενώ ο Γαληνός, για τους πόνους των ματιών. Η ουσία αυτή είχε τεράστια οικονομική σημασία ήδη από το 1600 π.Χ. 

Τα άνθη του κρόκου, τόσο στην αρχαία Ελλάδα όσο και στη Ρώμη, στόλιζαν τις δημόσιες αίθουσες, τα λουτρά και τα θέατρα. Στην Ευρώπη το φυτό καλλιεργήθηκε συστηματικά για πρώτη φορά από τους Μαυριτανούς στην Ισπανία, απ΄όπου και εξάγονταν τεράστιες ποσότητες στην Περσία, τη Μικρά Ασία και την Κίνα.

ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΡΟΚΟΥ

• Σε διαταραχές άγχους
• Στην ασθενοζωοσπερμία (πολύ χαμηλή κινητικότητα των σπερματοζωαρίων)
• Στην καρδιακή υπερτροφία
•  Στην ηπατοτοξικότητα λόγω χημειοθεραπείας
•  Στον καρκίνο του παχέος εντέρου
•  Στη διαβητική νευροπάθεια
•  Στη δυσμηνόρροια
•  Στη στυτική δυσλειτουργία
•  Στην υπέρταση
•  Στις φλεγμονές
•  Στον καρκίνο του ήπατος
•  Στην απόφραξη της μέσης εγκεφαλικής αρτηρίας
•  Στη σκλήρυνση κατά πλάκας
•  Στην εξάρτηση από οπιοειδή
•  Στον καρκίνο του παγκρέατος
•  Στην ψωρίαση
•  Σε παθήσεις του αναπνευστικού συστήματος
• Στην επούλωση τραυμάτων

ΚΡΟΚΟΣ ΚΑΙ ΦΑΡΜΑΚΟΛΟΓΙΑ

Ο Κρόκος έχει αποδειχτεί ότι ρυθμίζει τουλάχιστον 22 βιολογικές οδούς μέσω των ακόλουθων φαρμακολογικών δράσεων

• Αγχολυτική
•  Αντιφλεγμονώδης
•  Αντικαρκινική
•  Αντικαταθλιπτικη
•  Αντιμεταλλαξιογόνος
•  Αντιοξειδωτική
•  Αντιπολλαπλασιαστική
•  Αφροδισιακή
•  Αποπτωτική
•  Βρογχοδιασταλτική
•  Αναστολέας των διαύλων ασβεστίου
•  Καρδιοπροστατευτική
•  Χημειοαποτρεπτική
•  Χημειοθεραπευτική
•  Αναστολέας της κυκλοοξυγενάσης
•  Αγωνιστής υποδοχέων διεγερτικών αμινοξέων
•  Υπνωτική και κατασταλτική δράση
•  Υποτασική δράση
•  Νευροπροστατευτική δράση
•  Ανταγωνιστής υποδοχέων προσταγλανδίνης
•  Αναστολέας του παράγοντα νέκρωσης όγκων Α

Κατάθλιψη και κρόκος

Το σαφράν ανακουφίζει από πολλές ψυχιατρικές παθήσεις. Οι γιατροί της περσικής παραδοσιακής ιατρικής το χρησιμοποιούν για τη θεραπεία της κατάθλιψης ενώ διάφορες μελέτες επιβεβαιώνουν την πρακτική αυτή.  Το σαφράν έχει επίσης αποδειχτεί ότι είναι εξίσου αποτελεσματικό με το φάρμακο για την κατάθλιψη ιμιπραμίνη (Trafanil) στην ήπια ως μέτρια κατάθλιψη και με λιγότερες παρενέργειες. Σε μια μετα-ανάλυση 5 τυχαιοποιημένων μελετών βρέθηκε ότι το σαφράν είναι αποτελεσματικό στη θεραπεία των μειζόνων καταθλιπτικών διαταραχών σε σύγκριση με ένα εικονικό φάρμακο.

Το σαφράν στην κορυφή της λίστας των αφροδισιακών τροφών

Πρόσφατη Καναδική μελέτη κατέταξε τον κρόκο στην κορυφή της λίστας των αφροδισιακών τροφών Το κρασί και η σοκολάτα φαίνεται επίσης να έχουν αφροδισιακές ιδιότητες, όμως αυτές βρίσκονται κυρίως στο μυαλό, καθώς επηρεάζουν το επίπεδο των ενδορφινών και της σεροτονίνης στον εγκέφαλο. Τη μελέτη έκαναν ειδικοί από το Πανεπιστήμιο του Γκελφ στο Οντάριο του Καναδά, με επικεφαλής τον καθηγητή Μάσιμο Μαρκόνε της Σχολής Επιστημών Τροφίμων.